Libri “Shqipëria çka qenë…” manifest politik i Lëvizjes Kombëtare

Libri “Shqipëria çka qenë…” manifest politik i Lëvizjes Kombëtare

(Për të kuptuar kontekstin e veprës më të rëndësishme me karakter politik e nacionalist shkruar nga Sami Frashëri – SHQIPERIA CH’KA QENE, CH’ESHTE E CDO TE BEHETE, Bukuresht, 1899)

Libri i cili u bë manifesti politik i Lëvizjes Kombëtare dhe e bëri autorin mendimtarin më të shquar të nacionalizmit shqiptar u botua në Bukuresht më 1899 me inicialet e Sami Frashërit (S.F.) dhe disa muaj pas vdekjes së autorit, më 17 nëntor 1904 autorësinë e veprës e zbuloi Shahin Kolonja.

Vepra në fjalë nuk mund të kuptohet pa u thelluar në kontekstin politik, social dhe ekonomik të kohës.

Çfarë ishte Shteti Osman ?

Pikë së pari duhet kuptuar fakti që deri në periudhën e Tanzimatit Shteti Osman ndërhynte shumë pak në punët e brendshme të popullatave mbi të cilat sundonte. Kështu komunitetet rajonale dhe fetare (miletet) ruanin autonominë dhe menaxhimin e tyre lokal. Andaj, idetë e nacionalizmit dhe homogjenitetit etnik ishin koncepte të huaja për osmanët.

Nacionalizmi dhe origjina

Por i gjithë shekulli XIX shënon shtrirjen e imperializmit evropian në mbarë globin. Shteti Osman ishte atëherë një nga fuqitë e pakta të pavarura së bashku me Japoninë, Kinën dhe Persinë. Zgjimi i nacionalizmave arabë, kurdë, armenë, shqiptar, turk, madje edhe të lëvizjes sioniste, janë pjesë e këtij konteksti të shekullit të 19-të.

Lëvizja kombëtare si ide dhe si projekt e ka origjinën tek Revolucioni Francez i cili përcolli idenë e “të drejtës së popujve për vendosur më vete”. Këtë projekt revolucionar (për kohën) Perandoria e Napoleon Bonapartit e përhapi në të gjithë Evropën me forcën e armëve. Falë saj, u ngulit ndjenja kombëtare e cila u përhap fuqishëm si reagim ndaj Perandorive të kohës.

Fillimi i tërheqjes së Shtetit Osman nga Evropa erdhi në vitin 1821 me revoltën e grekëve. Këta të fundit filluan ta perceptonin veten si një popull i pavarur i krishterë, “një komb grek që aspironte një shtet të pavarur”. Greqia ishte asokohe në qendër të interesave gjeostrategjike të fuqive Perëndimore. Rusia dëshironte kontrollin e ngushticave greke.

Britania e Madhe dëshironte të ruante hegjemoninë e saj detare në Mesdheun Lindor. Franca e shihte veten si mbrojtëse e krishterëve lindorë. Shteti Osman u detyrua ta njoh pavarësinë e Greqisë, të shpallur në 1830.

Reformat e Shtetit Osman

Qysh prej përpjekjeve për reforma të fundit të shekullit XVIII e deri në Revolucionin Xhonturk të vitit 1908, shteti Osman u përballë me një modernitet që kërcënonte integritetin e tij territorial dhe ekuilibrin e brishtë të një popullsie multi-etnike dhe multi-konfesionale.

Dekreti i Tanzimatit (riorganizimit) u shpall disa muaj pasi Abdülmecidi u bë sulltan (1830) dhe vetë ai pranoi të shihte fuqitë e tij të pakësuara me masa që garantonin jetën, pasurinë dhe nderin e nënshtetasve të Perandorisë.

Periudha e Tanzimatit është pjesë e një konteksti modernizimi nën modelin perëndimor dhe kjo në të gjitha fushat: administratë, arsim, shtyp, komunikim, urbanistikë, arkitekturë, arte, letërsi.

Kësisoj Shteti Osman pranohet brenda Evropës, por me koston e një të drejte ndërhyrjeje që u jepet fuqive Perëndimore me një ekuilibër kuazi-kolonial. Shembulli më i qartë është borxhi.

Qeveria osmane e joshur nga kreditë shumë të favorshme gjatë luftës së Krimesë, vazhdoi këtë politikë për të kompensuar deficitin kronik të thesarit.

Gjatë periudhës së Abdülazizit si sulltan (1861-1876), megjithatë, pretendimet e tij për një politikë pan islame dhe një ekonomi tradicionale, shpenzimet e tij shpejt i kalojnë ato të paraardhësit të tij.

Otomanizmi – një politikë që përpiqet të bashkojë të gjitha subjektet rreth një identiteti të përbashkët perandorak – ruhet, siç është edhe lidhja me fuqitë e mëdha.

Në 1867, sulltani do të vizitojë kryeqytetet evropiane, duke përfshirë Parisin gjatë Ekspozitës Universale.

Ardhja në fron e Abdülhamidit II (1876-1909) përbën një pikë kthese vendimtare.

Ai arrin t’i çmontojë institucionet e Tanzimatit duke i zëvendësuar ato me rrjete të reja që përfundonin në pallatin perandorak, qendrën e pushtetit të tij.

Për sa i përket diplomacisë, ai di të përfitojë nga mosmarrëveshjet midis fuqive të mëdha dhe ndonjëherë tregon hartën e kalifatit, e cila i jep atij një kontroll simbolik mbi islamin sunit, për të kërcënuar perandorinë britanike dhe franceze me popullsi të fuqishme koloniale myslimane.

Megjithatë, ai u detyrua t’i jepte fuqive perëndimore shumë territore osmane – Qipron (1878), Tunizinë (1881), Egjiptin (1883).

Ndërsa të tjerët fituan pavarësinë e tyre, Rumania (1878) – ose një formë autonomie ose mbikëqyrje e huaj – Bullgaria dhe Bosnjë Hercegovina (1878), gjithashtu dhe Kreta (1898).

Samiu dhe letërsia kombëtare turke

Disa nga figurat letrare të letërsisë osmane të fund shekullit 19 nuk kanë origjinë turke. Vetë Şemsettin Samiu (1850-1904) ishte shqiptar.

Ziya Gökalp (1876-1924), një nga baballarët e nacionalizmit turk, por edhe personalitet i letrave, ishte kurd.

Ahmet Hasim (1884-1933) kushte lindur në Bagdad dhe gjuha e tij amtare ishte arabishtja.

Nga ana tjetër, autori armen Hovsep Maruş, i cili botoi një roman në turqisht, Bir Sefil Zevce [Një grua e mjerë, 1868], disa vite para romani të Samiut, Taaşşuk-ı Tal’at ve Fıtnat [Dashuria e Tal’atit dhe Fıtnetes, 1871] i cili njihet si romani i parë turk nga historiografia.

Idetë nacionaliste në Shtetin Osman

Idetë nacionaliste në fund të shekullit 19 në Shtetin Osman u përhapën shumë shpejt.

Në të njëjtën periudhë me librin e Sami Frashërit ‘Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet’, botohet në Kajro gazeta Kurdistani, (1898) ku siç Samiu kërkon një autonomi dhe më pas pavarësinë ndaj Shtetit Osman, të njëjtën gjë kërkojnë edhe kurdët.

Po në të njëjtën periudhë, një sirian me origjinë nga Alepi, Abd al-Rahman Al-Kawakibi, bëhet avokat i çështjes arabe, duke pretenduar në librat e tij se arabët janë të vetmit që mund ta shpëtojnë islamin dhe ndaj duhet edhe një kalif arab në Mekë.

Por mbi të gjitha janë vetë autorët turq që përhapin idetë nacionaliste duke kërkuar një identitet të ri.

Në 1897 në poezitë e Mehmed Eminit thuren lavde për turqit, për fenë dhe racën e tyre.

Disa vite më vonë një tatar, Jusuf Akçura propozon që për të shpëtuar Shtetin Osman duhet zgjuar nacionalizmi turk.

Ndërkohë, sulltan Abdülhamidi II vazhdon të mbrojë idenë se nuk duhet trajtuar çështja e nacionalizmit duke thënë se myslimanët janë vëllezër dhe çdo ndarje nacionale do të shkaktonte trazira.

Konkluzion

Në ndryshim nga shumë studiues të historiografisë së ashtuquajtur nacionaliste të cilët shembullin e nacionalizmit shqiptar e shohin si një specifikë që buronte nga virtytet e jashtëzakonshme të kombit shqiptar, jemi përpjekur që falë vënies në konkekstin e kohës ta zëvendësojmë “modelin mainstream” duke pasur një pamje më globale dhe duke përfshirë edhe nacionalizmat e vendeve të tjera të Shtetit Osman, si ato ballkanike, brenda kornizave osmane, por dhe ato të trojeve të tjera extra evropiane osmane.

Evolucioni i nacionalizmit shqiptar shfaqet gradualisht i gjurmuar paralelisht ose në reagim me ato të lëvizjeve të tjera të ngjashme në rajon, sipas të njëjtit “model” zhvillimi, por me veçori politike, sociale, rajonale, të rëndësishme.

Vetë Sami Frashëri duhet parë larg vështrimit linear të historiografive nacionaliste dhe tablove së stërpërsëritura të një fenomeni të “nacionalist shqiptar”, të zbrazur nga realitetet e tij historike.

…………………………..

(Paris, 18 Maj 2022, ditën e përvjetorit të 118 të kalimit në amëshim të Sami Bej Frashërit).

Punuar: Prof. Enris Qinami