Katër llojet e njohjes së vërtetë

Njohja nëpërmjes shkencës empirike (përvoja)

Njohja nëpërmes shkencës empirike (përvojës) arrihet prej pesë shqisave të jashtme: shikimit, dëgjimit, prekjes, shijes dhe erës, në bazë të të cilave arrijmë përfundime logjike. Ndonëse krejt këtë e bazon në pesë shqisat, ‘akli (arsyeja) e ka rolin e drejtuesit ndaj të gjithave. Është e pamundur të arrihet një ligj natyror, e që me këtë rast nuk keni përdorur mendjen e cila si parakusht shfrytëzon shqisat e përmendura. Për shembull, kur një dentist studion pesëdhjetë lloje të sëmundjes së dhëmbëve dhe konstaton se disa dhëmbë vuajnë nga një lloj i caktuar kariesi, në bazë të logjikës përfundohet dhe merret një vendim i përgjithshëm i cili trajton një numër të madh dhëmbësh. Konstaton, për shembull, dhjetë lloje të sëmundjes dhe deklaron se një ilaç i caktuar me siguri shëron këto dhjetë lloje të sëmundjes.

Natyrisht, dentisti këtë mund ta bëjë vetëm me mendje, gjersa me sy vetëm i shikon dhëmbët. Kështu është edhe në fizikë, matematikë, kimi, gjithnjë me ndërmjetësim të shqisave vjen deri te konditat përgatitore në mënyrë që në bazë të ‘aklit të jepet një gjykim definitive ose ligj.

Njohja direkt nëpërmjet arsyes (‘aklit)

Këtu përfundimet arrihen përmes postulateve të logjikës. Prandaj, shfrytëzojmë logjikën e pastër, pa eksperimente. Në këtë hyjnë konkluzionet që kanë të bëjnë me filozofinë, logjikën, matematikën, ku nuk ka nevojë për asnjë eksperiment.

Njohja përmes ndihmës dhe mbështetjes në sinqeritetin e atij që na udhëzon

Ky është rasti kur shfrytëzojmë përvojën tonë paraprake. Dikush vjen dhe deklaron që është Pejgamber i Allahut, ne e testojmë, kur konstatojmë se ai vërtet është ai që ka informacione nga Bota e përtejme, edhe atë diçka që ne nuk dimë, konkludojmë se ky njeri vërtet është i lidhur me forca që janë jashtë nesh dhe se e thotë të vërtetën, si dhe që nga ky moment do ta pasojmë në gjithçka që deklaron. Përgjigjet lidhur me shumë pyetje që i kemi në lidhje me kaburin, Botën tjetër, Xhenetin, Xhehenemin dhe Krijuesin burojnë nga një fakt – njohjes sonë të profetësisë.

Të supozojmë se keni blerë biletën, uleni në avion dhe niseni, për shembull, për në Haxh. Në asnjë moment nuk dyshoni që ai avion do të shkojë në Mekë, nuk pyetni nëse piloti di të drejtojë avionin dhe nëse mund të ndodhë të ju dërgojë në një destinacion tjetër. Përse nuk u shtrojmë këto pyetje? Sepse nuk dyshojmë që qeveria, d.m.th. shteti mund ta bëjë një lloj të tillë të tradhtisë, duke lejuar dikë të drejtojë avionin kur të dëshirojë. E dyta, e dimë se pilotët e deritashëm janë profesionalë dhe prandaj nuk dyshojmë në profesionalizmin e pilotit i cili drejton avionin tonë, si dhe as atë që do t’na dërgojë në destinacionin e dëshiruar.

Sikur rastësisht do të shtrohej pyetja nëse piloti është terrorist, nëse mund të na vrasë, kjo do të nxiste frikë dhe në rast të fundit edhe panik. Meqenëse nuk na janë dhënë sqarime lidhur me pejgamberllëkun apo profetësinë, paraqiten pasiguri dhe pyetje që lidhur me pilotin e avionit nuk do t’i bënim. Kjo metodë bazohet në mbështetje tek personi në sinqeritetin e të cilit tashmë jemi dëshmuar. Kjo ka të bëjë me të gjitha llojet e besimit: dentistit – se do të bëjë me dhëmbët tanë atë që e presim, mekanikut dhe, në fund, Pejgamberit të Allahut – me çka arrijmë bindje që gjithçka thotë është e vërtetë. Prandaj, kemi tre lloje të njohjes: shqisën, ‘aklin (arsyen) dhe mbështetjen në sinqeritetin e atij që na udhëzon.

Njohja përmes dëshmimit kur në vete dëshmohemi që një rrugë është e drejtë

Kjo është kur, shembull, e dashuroni bashkëshortin tuaj, në thellësinë e zemrës ndjeni dashuri ndaj tij; ose dikë e urreni dhe ndjeni urrejtje të vërtetë ndaj tij. Kur të merrni vendim të bëni diç, atë e bëni në bazë të diturisë suaj të brendshme (bātin) për atë çështje. Nëse doni sot të shkoni në Gjilan, e dini se keni autobus në ora katër, niseni të sigurt, sepse keni njohuri për këtë – dhe kjo është dituri përmes dëshmimit.

Ekzistojnë dy dallime. Njëri dallim midis dëshmimit (shuhūd) dhe këtyre tre rrugëve të tjera të njohjes që i përmendëm është kur për një objekt i cili është jashtë jush keni njohuri, ai objekt është ma’lūm (i njohur), kurse ne jemi ‘ālim (njohës). Lidhja midis këtyre dy termeve nuk është direkte, kurse midis nesh nevojitet një urë. Nëse dimë si duket stacioni i trenit dhe e paramendojmë atë, midis stacionit të vërtetë të trenit i cila është ma’lum (i njohur) dhe neve që jemi ‘ālim (njohës) ekziston një lidhje, d.m.th. atë që e kemi projektuar në kokë. Prandaj, lidhja nuk është direkte, por ka ndërmjetësim.

Kur shikoni veten në pasqyrë, ajo është tregues i vetë juve. Nëse dikush e largon pasqyrën, nuk do të shihni veten, d.m.th. nuk do të njihni vetveten. Lidhja indirekte e njohësit (‘ālim) dhe ma’lumit (gjësë së njohur) është prezent në tri rrugët e para të njohjes, kurse te e katërta, dëshmimi (shuhūd), kemi njohjen direkte – njohjen brenda vetes.

Kur është fjala për dashurinë ose urrejtjen, e dimë vetëm njohjen dhe objektin, dhe ne në të vërtetë, jemi njësoj – s’ka distancë, askush nuk mund të na largojë pasqyrën, e të mos e kuptojmë atë dashuri apo urrejtje. Nëse dëshironi të dini nëse çaji është i ngrohtë ose është ftohur, duhet ta prekni dhe ta kuptoni këtë me anë të shqisës së të prekurit. Mirëpo, kur është fjala për parametrat e dashurisë dhe urrejtjes ose përgjithësisht ndjenjave, nuk kemi nevojë për objektet e jashtme të cilët do t’na tregonin këtë.

Pos kësaj, ekziston edhe një dallim i dytë midis tri mënyrave të para dhe asaj të katërt të njohjes. Të kujtojmë, tri të parat kërkojnë lidhje indirekte për t’i kuptuar, kurse për të katërtën nuk ka nevojë për ndërmjetës. Cili është dallimi i dytë? Këtu nuk kemi të bëjmë me atë nëse ka Zot apo jo. Mund të supozojmë se jemi edhe komunistë. Kjo çështje është përkufizuar me atë thënien e njohur të Dekartit (René Descartes): “Mendoj, pra, jam”. Përse ai e deklaroi këtë mendim i cili u bë i njohur? Çfarë përfundimi kishte arritur për të deklaruar këtë?

Autor: Prof. Dr. Eidi Ekber

(Revista “Vlera”, nr. 13, janar 2015, fq. 17-18)